Spacerując alejkami dzisiejszego Parku Tysiąclecia w Zielonej Górze, w jego centralnym miejscu, natkniemy się na budynek z kolumnami, które były stylizowane na antyczne. Eklektyczna bryła budynku przykuwa uwagę, szczególnie, że jest to jedyny taki obiekt zlokalizowany w parku i całym mieście. To przedwojenne… krematorium uruchomione w 1924 r.
Nie wiadomo dokładnie, kiedy władze miasta zainteresowały się spopielaniem zwłok jako metodą pochówku. Można jednak wnioskować, że niskie koszty kremacji oraz kurczące się możliwości chowani ludzi na grünberskim cmentarzu spowodowały wzrost zainteresowania budową takiego obiektu w mieście. Do dziś zachowała się tylko fragmentaryczna dokumentacja powiązana z budową krematorium.
Plany budowlane sporządzono w sierpniu 1923 r., a jednym z pierwszych dokumentów jest generalna specyfikacja techniczna pieca wykonana przez firmę Topf z Erfurtu. Wynika z niej, że ze względu na niewielkie rozmiary planowanego budynku zaproponowano, aby umieścić w nim piec jednoretortowy – tzn. z pojedynczą komorą spalania. Piec miał być wprawiany w rozruch generatorem koksowym, a temp. spalania miała wynosić ok. 900-1000°C.
Krematorium miało składać się z dwóch części: z sali obrządkowej o wymiarach: 9,7 x 6 m i prostopadle do niej ustawionej dwupoziomowej sali piecowej, o wymiarach: 11,7 x 6,37 m. I tu jest ciekawostka. Grünberskie krematorium miało być małe, a w związku z tym trumnę wsuniętą z sali obrządkowej do sali piecowej trzeba było natychmiast obrócić o 90°, gdyż piec, jak i cała sala piecowa, był ustawiony prostopadle do wlotu łączącego oba pomieszczenia.
W dolnej części sali piecowej, znajdowała się druga część pieca z generatorem koksowym, popielnikiem i przewodami wentylacyjnymi z wentylatorem oraz przewodami dymnymi i kominem wysokim na ponad 7 m. całość uruchomiono w 1924 r. i było to jedno z najnowocześniejszych krematoriów w tej części Niemiec.
W krematorium znajdowały się dwa popielniki – z jednego wygrzebywano popiół z przepalonego koksu, natomiast do drugiego opadał popiół z doczesnych szczątek śmiertelnika. Niedaleko popielnika znajdował się… ręczny młynek do mielenia dużych fragmentów kości. Do popielnika, do którego wpadały prochy, wkładano specjalne kamienie z numeracją, które miały eliminować pomyłki w umieszczaniu prochów w urnach.
Cały budynek był wykonany z klinkierowej czerwonej cegły i nie posiadał zbyt wielu detali architektonicznych. Do najważniejszych należą obramowania okien z naczółkami, pilastry oraz ozdobna nisza na jednej ze ścian.
Do dziś nie zachowała się tzw. „księga kremacyjna”, a jej brak nie pozwala oszacować, ile osób zostało spopielonych w grünberskim krematorium. Analizując jednak sprawozdania finansowe z lat 1923-1926 możemy uzyskać tylko szczątkowe informacje mówiące o tym, iż w 1926 r. spalono tutaj 26 zwłok mężczyzn i 16 kobiet, jednak tylko 10 osób było grünberczykami.
Nie udało się mi ustalić, ile lat działał sam obiekt. Nie można także do dziś ustalić (ze względu na fakt, że w Archiwum Państwowym w Zielonej Górze nie zachowały się żadne dokumenty na ten temat) czy w tymże obiekcie kremowano ofiary nazistowskich zbrodni z podobozów KL Groß-Rosen tj. FAL Grünberg I, AL Grünberg II, AL Schertendorf.
Po zakończeniu II wojny światowej budynek stał pusty, a jego wyposażenie było rozkradane. W latach 60. XX wieku postanowiono obiekt odnowić, a w jego wnętrzach umieścić… muzeum ornitologiczne. Dawne krematorium w późniejszych czasach spełniało jeszcze rolę dyskoteki, siedzib stowarzyszeń studenckich. Następnie opuszczone niszczało. W 2014 r. budynek został odnowiony i ulokowano w nim „willę kreatywności”, która…. zamknięta jest na „cztery spusty”.
Za pomoc w napisaniu tego odcinka dziękuję Grzegorzowi Wanatce z Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górzej. W tekście wykorzystano zdjęcia autorstwa Alicji Skowrońskiej, Bronisława Bugla ze zbiorów Radosława Bugla oraz zbiory Witolda Łukowskiego.
Tekst:
dr Grzegorz Biszczanik – historyk, filokartysta, znawca dziejów Zielonej Góry
